«Teologi for ei truga jord».  Dei fleste her veit at eg og prestane på Jæren har teke etterutdanning i dette i år.  Økoteologi. Kva har kristen tru å sei om klimakrise og naturtap? Om miljø og rettferd for alle og for alt som lever?

Dei fleste har nok også fått med seg at studiet har gjort mykje inntrykk og endra noko i meg.  At det greip så at det vart ein salme av det. Eg skal ikkje gjenta her, det som står på nettsida og i Helgedagen.  Bare sei at det vart viktig for meg at teologi for ei truga jord kunne uttrykkjast enkelt og som poesi. Og helst syngjast som ein type allemannseige. Vera ord og tankar som kan veksa i oss og utvida seg når dei vert gjentatt og brukt.  Og så vart det eit under at Henning Sommerro ville setja musikk til, og Sindre Øgaard og Per Olav Egeland gjera innspeling.  Så nå skal versa i salmen ramma inn og disponera denne talen i 6 deler. 

Det stig ein takk...
Kor startar «teologi for ei truga jord?»  Kva er startpunktet?  Inngangen?  For ulike teologiske tradisjonar og vinklingar kan ha ulikt startpunkt. Eksempel: Det vart reformasjon av Martin Luther sitt spørsmål etter ein nådig Gud.  Det vart frigjeringsteologi av urett for fattige i Latin-Amerika.  Kva er startpunktet for «teologi for ei truga jord»? 

Startpunktet er heilt naturleg – i alle assosiasjonar av ordet.  Med verda slik me kjenner og erfarer ho.  At ho er skapt.  Av Gud.  Teologien sitt bidrag til uroen for verda, er at det står ein god vilje bak verda, og at verda aldri kjem til å ramla ut av Guds hånd.

Dei som redigerte dei heilage skriftene i Det gamle og nye testamente til ein bibel, eit bibliotek av bøker, dei la teologien sitt startpunkt i Gud og skaparverket. 2 skapingsforteljingar først. 1.Mos1 og 1.Mos.2.

Dei var kloke.  Dette stemmer med livet, slik me møter og erfarer det og kan forska på det og skaffa oss djupare kunnskap.  Og det er ein kunnskap med ærefrykt for livet, med tru på at alt heng i hop og høyrer saman, at livet er villa og beskytta.  Ein gong var alt aude og tomt, til det skapande ordet lydde:  «Det skal bli lys!» Og liv!

Teologi for ei truga jord legg vekt på at Gud såg at alt var godt, at han gledde seg over kvar livsform og kvart stadie i skapinga.  At skaparverket var godt lenge før skapinga av mennesket på det som er siste etappe i den stiliserte forteljinga, den sjette skapingsdagen. Du høyrer gleda, krafta og viljen i setningane: «Jorda skal bli grøn! Grøne vekster skal gro!  Det skal kry av liv i vatnet! Fuglar skal flyga over jorda!  Jorda skal bera fram levande skapningar av alle slag. Ver frukt-bare!  Bli mange!»  Og for kvart verk: «Gud såg at det var godt.»

Økologar og naturvitenskap ser at alt heng saman, at økosystem er avhengige.  Og teologien seier ja.  At det store, avhengige mangfaldet er godt.  At det er godt, og sett av Guds auge lenge før menneske begynte å sjå det.  Ein av dei teologiske artiklane eg har lese, seier at ein visjon for ei berekraftig framtid må ha utgangspunkt i skaparverket sine skjønnhet og storhet.  Og tenkja og tru at heile skaparverket syng ein sang og takk til skaparen.

Dette gjer kyrkja si salmebok. Og bibelen si salmebok som også kjem til å få stor plass i Brynekyrkja i haust.  Mange av salmane lovpriser Gud og skaparverket sitt rause mangfald i eitt og same åndedrag. Salme 8. Salme 104.  Salme 148, 3-10….

Det stig ein takk frå ditt avtrykk på jord,
eit mangfald av artar, eit mylder av frø,
eit svimlande samspel for avkom og brød.
Alt liv vove saman, alt summar i kor,
det skapte som vitnar at du, Gud er stor.

Det kling eit kall...
Så er det mennesket i alt dette skapte.  Me er ikkje først. Me er ikkje i sentrum av bibelsk teologi.  Gud er før, over, i og rundt oss. Livet er før oss.  Ei av studiebøkene har analysert kva som vert sagt om mennesket si rolle i teologi og kyrkjelege uttalar om skapingsteologi og etikk over eit lengre tidsrom.  Er dei sentrerte om Gud, teosentriske?  Er dei sentrert om mangfaldet av liv på jorda, biosentriske?  Eller er dei menneskesentrerte?

For alle desse 3 perspektiva er viktige i ein teologi for ei truga jord.  Og tradisjonelt har den menneskesentrerte rolla fått stor plass i kyrkjeleg forståing.  1.Mos.1,28 har hatt stor gjenklang. Om menneske som skapt i Guds bilde: «Gud velsigna dei og sa til dei: Ver fruktbare, fyll jorda og legg henne under dykk!  De skal råda over fiskane og fuglane og over alle dyr…»

Eit kulturoppdrag som har skapt uvurderlege skattar og sivilisasjonar.  Ei forvaltarrolle på Guds vegne på jorda. Mange økoteologar har likevel hatt trøbbel med dette bibelordet.  For jorda har fått trøbbel.  Menneska har vorte veldig mange og fylt jorda grundig.  Forvaltaren har lett gløymt ut dette med å forvalta på Guds vegne og ikkje herska og råda som om det er vårt og til for oss, slik Gud ikkje vil.  Nokre teologiske tradisjonar har sett eit fritt fram for forbruk og hard drift av ressursar, mens kyrkjeleg forståing her til lands har vore meir prega av å tenkja ydmyk forvaltning. Og at skaparverket er til for seg sjølv, ikkje for mennesket.

Orda står der i 1.Mos.1,28.  Eg antydar 3 tolkningsnøklar til å omsetja orda til konteksten me står i i 2021:

- Me er ikkje lenger nokre ganske få med naturleg oppdrag å fylla ei heil ubebodd jord som har ubegrensa med plass.

- Me er ikkje i same situasjon som dei første menneska møtte: ei farleg kaotiske verd som dei hadde ansvar for å kultivera.

- Me har lært av han som er Guds bilde på jorda kva ordet råda over betyr.  Lukas 22: «Kongane herskar over folka sine, og dei som rår, blir kalla velgjerarar.  Men slik er det ikkje hos dykk… Leiaren skal vera som ein tenar…  Men eg er iblant dykk som ein tenar.»

I den andre skapingsforteljinga i 1.Mos.2 er mennesket forma av støv frå jorda og får Guds livspust i nasen til liv.  Eit sterkt uttrykk for samklangen med alt anna liv, avgjerande avhengig av Gud sin opphaldande pust.  Og forvaltarrolla er mildare uttrykt: «Så tok Herren Gud mennesket og sette det i Edens hage til å dyrka og passa han.»  Meir roleg enn å «fylla, leggja under og råda over».

I 2021 er det riktig å bruka nokre av desse milde og ydmyke orda om det store kallet og forvaltaroppdraget frå Gud.  Mindre menneskesentrert enn noko tradisjonell teologi har vore.  Ein setning om dette har kome inn i den nye kyrkjebøna:  «Vis oss korleis vi sjølve er ein del av alt du har skapt, så vi kan verna om skaparverket som gode forvaltarar.»

Og me skal ikkje gløyma kva Salme 8 gjer. Salmen beskriv ikkje bare sterkt korleis mennesket er gjort lite ringare enn Gud og sett til herre over hans henders verk.  Salmen er fylt til randen over gleda over alle andre skapningar. Biosentrisk.  Og han startar og sluttar sterkt teosentrisk: Herre vår Gud, kor herleg ditt namn er over all jorda.  Dette skal og kan mennesket vita, og ha ein teologi for alle tider, også våre tider med ei truga jord.

Som skapningar på jorda kan me alle undra oss over den finstemte livsveven som bind alt det skapte i hop.  Men teologien og trua kan i tillegg la alt dette ta sats, i ein takk med adresse, i hop med alt som struttar av liv og veks og lever i glede. 

Det kling eit kall til ditt avtrykk på jord.
Som skapt i ditt bilde er ansvaret gitt,
å spegla din kjærleik til alt som er ditt,
å vakta og verna om alt det som gror,
å vita og vitna at du, Gud er stor.

Det blør ei sorg...
Jorda er truga.  Rapportane om det er overveldande.  Spora frå flaumar, brannar, stormar og hetebølger er stadig meir merkbare nå mens klimagassane fortset å hopa seg opp i atmosfæren og vil bruka tiår eller hundreår til å brytast ned.

Teologi for ei truga jord seier: Lytt til forskarane. Lytt til dei som tek sitt viktige kulturoppdrag på alvor.  Lytt til FN sitt klimapanel som ropar kode rød, og teiknar ei alvorleg framtid for jorda sitt klima, og for alvor begynnar å få ein del av verda sine leiarar i tale.  Lytt til FN sitt naturpanel som fortel om artsmangfold som går tapt i rasande tempo. At faren er stor for at økosystem kollapsar, og deler av naturen misser evnen til å reparera dei menneskeskapte skadane.  Lytt til klimabrølet frå dei unge.  Lytt til vår tids profetar i miljøbevegelsen.  Sjå blikket til dei unge som misser håp på grunn av klimaangst og klimasorg.

Eg har lytta og lese, og kven som helst kan setja seg inn i dette som angår alt liv. Ingen teologi skal lukka auge for dette. Sjølv har eg lese ei viktig, enkel, populærvitenskapeleg bok av Dag Olav Hessen som er professor i biologi: "Verden på vippepunktet".  Ho seier at me må gjera mykje og fort. For utsleppa av klimagassar og reduksjon i naturmangfold er dramatiske, nå i eit bittelite øyeblikk i kloden sin lange historie. 

Eit eksempel: Ta samla kjøttvekt eller biomasse av alle pattedyra. Kor stor prosent trur de menneske utgjer?  36 prosent!  Kor stor prosent trur de menneske sine husdyr utgjer? 60 prosent!  Kor mykje er igjen til dei ville pattedyra, frå mus til elefant? 4 prosent!

Kyrkja og ein teologi for ei truga jord kan ta sorg på alvor.  Lyfta eit kyrie til Gud. Snakka ærleg om livet.

Det blør ei sorg av vårt avtrykk på jord.
Vi trør overalt, og vi trampar så hardt,
og trugar ditt mangfald i art etter art.
Ho sveittar i feber, vår livsform si mor.
Vårt ego er grådig. Kor endar vårt spor?

Det skin eit lys...
Kyrkja trur på ein Gud som vedkjente seg livet så sterkt at han blei ein av oss.  At våre utfordringar er hans.  Kyrkja trur på Jesus Kristus.  Frelsar.  Sann Gud og sant menneske. 

Ein av artiklane og teologane eg har møtt, heiter Sallie McFague. Ho har ei Kristussentrert tilnærming.  Me må snakka om Jesus for å kunna møta klimatrusselen, som på ein måte er brennpunktet for veldig mange av utfordringane på jorda.

Ho framhevar Kristushymnen i Fil.2,5-8, om han som uttømte seg sjølv, ga avkall på sitt og vart ein tenar, i sin person og i si ferd. Ho har i tillegg ein veldig interessant – og litt filosofisk – samanlikning mellom dette og evolusjonslæra.  For mange misser dessverre trua på Gud i vår tid. Dels fordi dei sit fast i trua på Gud som ein nokså fjern, allvitande og allmektig skaparGud.  Dels fordi dei slit med å sjå Gud i ein lang evolusjon der dei sterkaste artane overlever, survival of the fittest.  Men Sallie McFague hevdar at survival of the fittest ikkje plent betyr dei sterkaste, men dei som er best til å gje rom for nytt liv ved å oppgje seg sjølv og døy sjølv.  Altså: Survival of the sharers.  Og hevdar at dette ubevisste i skaparverket liknar godt på det bevisste Jesus gjer når han gjev avkall på alt og gjev seg sjølv til liv for andre. Slik er Jesus si frelsesgjerning. Og slik er Jesus sitt kall til å følgja han radikalt med å sei nei til seg sjølv og gje seg for andre.

Teologi for ei trua jord ser ikkje bare Jesus som den enkelte sin frelsar, men tek Kol.1 på alvor og ser at Jesu død og oppstode har kosmisk meining.  Teologi for ei truga jord er forplikta av eksemplet Jesus sette, då han møtte menneske i ulike kriser, forplikta av budet om å elska Gud og nesten før og over alt, og av den gyldne regel. Også i møte med naturtap og klimakrise. For dette rammar jo våre fattige medsøsken i trua, dei som har minst ansvar for krisa verda står i.

Det skin eit lys frå ditt ansikt på jord.
Du elska til døden og gjorde det kjent
at aldri ein sårbar skal stillast på vent.
Å Jesus, la lyset ditt prega vårt spor,
så kloden får kjenna: Din nåde er stor.

Det krev eit mot...
Dei siste 50 åra har kyrkjene på jorda vore opptekne av miljøspørsmål. Særleg som eit spørsmål om sosial rettferd for alle på jorda. Alle dei store kyrkjesamfunna og Kirkenes verdensråd har hatt dette opp i generalforsamlingar og uttalar mange gonger, med ord innad til kyrkjene og utover i samfunnet. 

Vår kyrkje har viktig klimasak på kyrkjemøtet til hausten.  Alle deler av samfunnet må bidra.  Og sidan kyrkja er verdensvid, kan me som kyrkje i Norge - meir enn resten av samfunnet - ha ein ekstra vaken samvittighet for solidaritet med sårbare og fattige kristne i utsette deler av verda.

Det vart eit salmevers av dette, prega av nokre kjente uttrykk frå bispemøte og kyrkjemøte i Norge.

Det krev eit mot til nytt avtrykk på jord
om flora og fauna og folk trygt kan bu.
Det hastar, det kostar, det nyttar å snu!
Gud, gje oss å velja eit berekraftspor,
meir himmel på jord og meir handling enn ord. 

Det syng eit håp...
Korleis ser visjonen om himmel på jord og berekraftspor ut?
Eg har lese fleire utopiar om framtida. Dei er fort vidløftige. Du kan lura på om dei er særleg realistiske. Med overdriven tru på mennesket sin vilje og kraft.

Som kyrkje og kristne er kallet vårt først og fremst å halda fram det kristne håpet, slik bibelen framstiller det.  Det håpet byggjer på ein ubryteleg samanheng mellom Gud si skapargjerning og Gud sitt frelseverk.  Gud slepper ikkje det han har skapt.  Naturen er med i det fullendte gudsriket.  Dei fattige er med der og sit til bords i Guds rike.  Heile skapningen sukkar og lengtar til dagen.  Dette seier profetane, dette teiknar og praktiserer Jesus, dette maler både Paulus og Johannes si openbaring bilder av.  Det er ein visjon av Gud sitt verk, som langt overstig våre handlingar.  Ein visjon som kallar oss til å ta del.  Kyrkja sitt bidrag til alle som misser motet i angst for framtida, er å halda fram håpet.  Gud slepper oss ikkje.  Skaparen lar ikkje sitt kjærleiksverk gå til grunne.

Korleis skulle det gå om kyrkja sin håpsstemme forstummar?  Og kvifor skulle han det? 

Me kan lesa og lengta og syngja oss inn i eit håp som ber og driv til handling.  Håpet er eit gudsunder. Trua er det.  Verda treng dette.  Bibelen sine håpsbilder er mat for sjela og motivasjon til å ta vare på skaparverket.  Vår og alles heim.  Ein del av målet og det me ennå ikkje ser, men kan sjå fram imot.

Det syng eit håp som ditt avtrykk på jord,
om rettferd og framtid og draumar som dreg.
Din kjærleik er evig, Guds rike på veg.
All skapning som sukkar, får fest ved ditt bord.
Ein lengsel som lovsyng at du, Gud er stor.